FARMAKOGNOZİDEN BOTANİĞE: “ASUMAN BAYTOP”

Asuman Baytop, 27 Mart 1920 tarihinde İstanbul’da dünyaya geldi. Babası Mehmet Kamil Berk, Mustafa Kemal Atatürk’ün doktoru ve Türkiye’nin ilk mide ve bağırsak uzmanlarındandı. Aydın ve yurtsever bir aile ortamında yetişen Asuman Baytop, ilk ve orta öğrenimi için Sainte-Pulchérie Fransız Kız Orta Okuluna gitti. Bu sayede küçük yaşta Avrupa uygarlığıyla tanışmış oldu. Lise öğrenimini Şişli Terakki Mektebinde tamamladı. Daha sonra bilim, doğa ve biyoloji alanlarına olan ilgisi nedeniyle İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Eczacılık Bölümünü tercih etti. Asuman Baytop, 1943 yılında üniversiteden mezun oldu ve büyük Alman botanikçi Ord. Prof. Dr. Alfred Heilbronn’un başında bulunduğu Farmakobotanik ve Genetik Kürsüsüne asistan olarak atandı. Genel botanik, farmakobotanik ve farmakognozi laboratuvarlarında çalışan Heilbronn; Türkiye’de modern botaniğin kurucularındandı. Ayrıca Cumhuriyet tarihinin ilk ciddi herbaryumunun -kurutulmuş bitki örneklerinin belli bir sistemle düzenlenerek saklandığı yer- da yaratıcısıydı. Asuman Baytop, asistanlığı süresince Heilbron’u kendisine örnek alarak herbaryum kurmayı ve geliştirmeyi ayrıntılı bir şekilde öğrendi.  Böylece Türkiye’de yetişen bitkilerin öğrenilmesi, toplanması ve tanıtılması için büyük bir gayretle çalışacağı bir ömrün kapısını aralamış oldu.

            Merakını ve enerjisini bitki türleri ve özellikleri üzerine yoğunlaştıran Asuman Baytop, doktora yapmak için 1947 yılında İsviçre’nin Zürih kentindeki ünlü Federal Teknik Üniversitesinin (ETH) Eczacılık Enstitüsüne gitti. Orada, Prof. Dr. Hans Flück’ün yanında, farmakognozi alanında doktora çalışmasına başladı. 1949 yılında çalışmasını tamamlayarak Türkiye’ye döndü. Türkiye’ye dönerken İsviçre’den topladığı 601 bitki örneğini de yanında getirerek İstanbul Üniversitesine bağışladı. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Eczacı Okulunda çalışmalarına devam eden Asuman Baytop, 1952 yılında doçent oldu. 1953 yılında sevgili arkadaşı ve meslektaşı olan Turhan Baytop ile evlendi.

Asuman Baytop, 1963 yılında profesörlük unvanını aldı. Böylece farmakognozi alanında akademik derecesi olan ilk Türk kadını oldu. 1964 yılından itibaren, emekli olana kadar devam edeceği İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi bünyesinde kurulan Farmasötik Botanik Kürsüsü direktörlüğünü yürütmeye başladı. İlk çalışmaları farmakognozi üzerine olan Asuman Baytop, bitkilerdeki uçucu yağları inceledi ve drogların -ilaç hazırlamada ilkel madde olarak kullanılmak üzere kurutulmuş bitki veya bitki kısımları- anatomik olarak teşhis edilmesi için bir atlas hazırladı. Doğa ve bitkilere olan yoğun ilgisi ve bilimsel çalışma yapma isteğinden dolayı botanik alanına yöneldi. Türkiye’nin bitki varlığı üzerinde kapsamlı çalışmalar yapmaya başladı ve gelişme sürecindeki İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu’nun, kodu ISTE olan 60.000 örnekli, sayılı herbaryumlardan biri haline gelmesine ciddi katkı sağladı. Günümüzde Türkiye’nin en önemli herbaryumlarından olan ve içinde binlerce örnek bulunan bu herbaryuma kendisi de 23 binden fazla örnek kazandırdı. Herbaryum çalışmaları kapsamında 4 tür ve 1 alttürü isimlendirdi. Katkılarından dolayı bazı türler de kendi adına isimlendirildi. ( bkz. Allium baytopiorum ve Colchicum baytopiorum)

Asuman Baytop; Anadolu’da, Trakya’da ve Marmara’da pek çok arazi çalışması yaptı. Bu çalışmalarında yeni türler keşfetti ve Anadolu florası üzerine yoğunlaştı. Asistanları ile birlikte Anadolu’da binlerce kilometrelik araştırma gezileri düzenledi. Sayısı 150’yi geçen bu arazi araştırmalarının sonucunda 268 tane yayın hazırladı.  Ayrıca bilim tarihine de ilgi duyduğu için Anadolu’da ilk bitki toplayan araştırmacılar ve botanik araştırmalarının tarihi hakkında da çalışmalar yürüttü, Evliya Çelebi’nin Seyehatname’sindeki bitkileri inceledi. Bu çalışmaları sonucu “Türkiye Botanik Tarihi Araştırmaları” adlı kitabını yayınladı.

            Asuman Baytop; 1978 yılından itibaren Med-Checklist (Akdeniz Ülkeleri Florası), 1983 yılından itibaren de Atlas Florae Europaeae (Avrupa Florası Atlası) projelerinde ulusal danışmanlık yaptı. Türkiye florası ile ilgili çalışmaları ve topladığı örnekler ile P.H Davis’in “Flora of Turkey” projesine katkıları nedeniyle “Flora of Turkey and East Aegean Island” isimli 10 ciltlik eserin 8. cildi, eşiyle birlikte kendisine ithaf edildi. Mesleğine duyduğu sonsuz sevgi ve yoğun çalışma azmi sayesinde hayatta birçok başarı elde etti. Bunlardan birkaçına bakacak olursak:

• 1978 yılı İstanbul’da toplanan Second International Symposium on Balkan Flora and Vegetation’da Trakya florası ile ilgili çalışmaları nedeniyle “Gümüş Madalya” ile onurlandırıldı.
• 1991 yılı Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi tarafından onuruna düzenlenen bilimsel toplantıda sunulan bildiriler Prof. Dr. Asuman Baytop Onuruna Bilimsel Toplantı-Bildiriler adlı kitapta toplandı ve kendisine “Onursal Eczacılık Bilimleri Doktoru” unvanı verildi.
• İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesinin yayınladığı İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Mecmuası’nın kuruluşundan itibaren emekliliğine kadar geçen sürede yayın kurulu üyeliği yapmasından dolayı; fakülte şükran ifadesi olarak, 1995 yılında İzmir’de toplanan VI. Plant Life in Southwest Asia Symposium’da, bölgedeki botanik çalışmalarına katkısı nedeniyle kendisine “Onur Plaketi” verdi.  
• 2005 yılı Eczacılık Ödülleri 2005 Onur Ödülü’nü kazandı.
• 2006 yılı TEB Eczacılık Akademisi Hizmet Ödülü’nü aldı.
• 2006 yılı Türk Eczacılığına yaptığı hizmetler nedeniyle kendisine İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası tarafından Şükran Havanı hediye edildi.
• 2007 yılı Eskişehir’de Flora Araştırmaları Derneği tarafından Türkiye florasının gelişmesine ve tanıtılmasına katkı sağlayan bir Türk bilim insanına her beş yılda bir verilmek üzere ihdas edilen Türkiye Florası Madalyası verildi. Bu madalyayı alan ilk botanikçi oldu.
• Ülkemizin florasının tanınmasına ve ekonomik yönden önemli tıbbi, zehirli ve aromatik bitkilerin belirlenmesine yönelik çalışmaları ile İstanbul Üniversitesi Eczacılık fakültesi Herbaryumunun kurulmasındaki üstün hizmetleri nedeniyle 1999 yılında TÜBİTAK Hizmet Ödülü’ne layık görüldü.

Asuman Baytop, Anadolu’da yaptığı binlerce kilometrelik araştırma gezilerinde asistanları için bir rol model oldu. 5 tanesi SCI’da taranan dergilerde yayınlanmış toplam 250 yayın, 1’i çeviri olmak üzere 5 ders kitabı, ders ve araştırmalara yardımcı 2 sözlük ve 2 araştırma kitabı yayınladı. Tüm akademik başarılarının yanında bir tane de kız çocuğu yetiştirdi. Ömür boyu sadece azmi ve çalışkanlığıyla değil davranış ve tutumlarıyla da insanlara örnek olan Asuman Baytop, 18 Şubat 2015 tarihinde hayata gözlerini yumdu.

Asuman Baytop, bilime duyduğu derin sevgiyi içindeki doğa sevgisi ile birlikte özümseyerek ideallerinin peşinden gitmiş; asla dinmeyen merakı, zekası ve çalışma azmi sayesinde pek çok insanın gönlünde yer etmiştir. Kendisini her daim çok bilgili ve sinirlense dahi oldukça nazik olarak hatırlayan öğrencileri onun ardında bıraktığı aydınlığı takip etmektedir.  Ömrünü öğrenmek ve öğretmeye adayan Asuman Baytop, bu yolculuğuna bitkilerin bilinmeyen dünyasının kapısını aralayarak başlamış ve yolculuğunun sonunda hem bilim dünyasında hem de ülkemiz florasında önemli bir yer edinmiştir.

Kaynakça

1. Günseli Naymansoy, Bilimde Cumhuriyet Kadınları, Eskişehir, DKM, 2011, (s:66-68)
2. https://tr.wikipedia.org/wiki/Asuman_Baytop
3. https://medium.com/bilim-kad%C4%B1nlar%C4%B1/asuman-baytop-ed3aea061e8
4. https://www.bilimma.com/asuman-baytop-ilk-kadin-botanikci/
5. https://bilimakademisi.org/wp-content/uploads/2015/06/BT-1473-15.pdf
6. https://www.researchgate.net/publication/291648993_Asuman_Baytop%27u_Anlamak

Görseller

1. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/13435
2. https://medium.com/bilim-kad%C4%B1nlar%C4%B1/asuman-baytop-ed3aea061e8