Tarihteki Kara Ölüm Sanatı

Sanat kavramı insanın varoluşundan beri süregelen birçok dışavurum ile kendini göstermiş bir oluşumdur. Bu oluşumları incelediğimizde ise sanatçının iç ve dış dünyası hakkında birçok bilgi edinebiliriz. Çünkü insan her gün hepimizin deneyimlediği gibi dış dünyada kendisi ya da başka insanlar aracılığıyla yeni deneyimler ve bilgiler edinir. Kendisi tarafından deneyim yaşamasa bile diğer yaşam hikayelerini görerek, duyarak veya okuyarak da hafızasını oluşturur. Bu hafızayı içinde sanat dallarının da bulunduğu birçok yolla dışa vurur. Bu yazıda ise birçok devinimler yaratarak kolektif hafızamıza da yansıyan kara veba salgınından bahsederek resim sanatındaki izdüşümlerini inceleyeceğiz.

Hıyarcıklı Veba da denilen Kara Ölüm birçok salgın dalgası ile kendini gösteren Yersinia Pestis bakterisinin neden olduğu bir enfeksiyondur. Kökeni tam olarak bilinmese bile ilk kesin görünümü Kırım’da (1347) olmuştur. Hava yoluyla yayılmaz. Bunun yerine vektör tarafından bir konakçıdan diğerine taşınır. Özellikle gemilerde yaşayan sıçanlardaki pireler tarafından hızla yayılmıştır. Hızla yayılmasında ise birçok etken rol oynamıştır. Artan nüfusun yanı sıra insanların temizlik anlayışlarının olmaması bu etkenlerden sadece birkaçıdır. İnsan etkileşimi günümüze oranla çok daha az olmasına rağmen 20 yılı aşkın sürede veba salgını maalesef 75-200 milyon arası insanın ölümüne yol açmıştır. Neden Kara Ölüm ismini aldığına gelecek olursak da iki sebepten kaynaklandığı düşünülmektedir. Birincisi insanların vebaya yakalandıktan sonra mor-siyah renk almasıdır. İkincisi ise milyonlarca insanın ölümüne yol açarak yıkıcı sonuçlar doğurmasıdır.   

Avrupalıların vebadan kurtulmak için yöneldikleri bir diğer yol ise hastalığa sebep olduklarını düşündükleri Yahudileri öldürmekti. Bu yola sebebiyet veren düşünce ise Yahudi halkının İsa’yı Mesih olarak reddetmesinin Tanrıyı öfkelendirdiği ve kara veba ile sonuçlandırdığına inanmalarıydı. Fransız tarihçi ve şair Gilles li Muisis’in 1340’lı yıllarda yazdığı bu tarih kitabında ise vebaya yakalanan bir kasabanın sakinleri, hastalığa neden olmakla suçlanan Yahudileri yakıyor.

Bu eser ise vebanın en eski görüntülerinden biridir. Gilles li Muisis’in kara ölüm sırasında çizdiği hastalıktan ölenlerin tabutlarını taşıyan insanları konu alan bir resimdir.

Lieferinxe’nin bu tablosu vebanın 7. yüzyılda İtalya’nın Pavia kentindeki bir topluluğu kasıp kavurduğu bir zamanı tasvir etmektedir. Bu tabloyu incelediğimizde Kara Ölüm’den yıllar önce meydana gelen küçük bir veba salgınını ve Aziz Sebastian’ın hastalarının, ölmek üzere olan insanları kurtarmak için Tanrı’ya yalvarmasını görmekteyiz. Kara Ölüm sırasında ise birçok insan kuruluş amacıyla Aziz Sebastian’a dua etti. Bu durum da onu Orta Çağ ‘da popüler hale getirdi.

St. Sebastian MS 300’lü yıllarda Romalı bir subaydı. Oklarla şehit edilmiş ve sonunda sopayla öldürülmüştür. Bu sebepten ötürü birçok eserde olduğu gibi Lieferinxe’nin bu tablosunda da derisini delen oklarla tasvir edilmiştir.

15. Yüzyılda Almanya’da yaratılan bu tahta blok, Kara Ölüm sırasında veba hastalarını tedavi etme yöntemini tasvir etmektedir. Doktorlar keskin bir sopa yardımıyla hıyarcığı dürterek hastadaki enfeksiyonu boşaltırlardı. Etkili bir yöntem olmasa bile bu eser sayesinde insanların hastalıktan kurtulmak için tedavi arayışlarına girdiklerini anlayabiliriz.

Anlatacağım son sanat eseri ise, Fransa ve İtalya’da vebadan korunmak için doktorların giydikleri koruyucu giysiyi tasvir eden bu gravürdür. Bu koruyucu giysi bilek boyu bir palto, kuş  burunlu bir maske, eldivenler, çizmeler ve şapkadan oluşuyordu. Oldukça farklı bir görünüşe sahip olan maskenin amacı ise hastalığın ana nedeni olarak kabul edilen, miasma olarak bilinen kötü kokuları uzak tutmaktı. Bu daha sonra mikrop teorisi ile de doğrulandı. Diğer taraftan maske aslında veba için üretilmemişti. Aslında Commedia dell’Arte olarak bilinen farklı maskeler ve kostümler kullanarak farklı karakterler gibi giyinen aktörlerin İtalyan geleneğidir. Kara Ölüm 17. Yüzyılda yeniden ortaya çıktığında, doktorlar korunma amaçlı bu kostümleri kullanmaya başlamıştır.