COVID-19 MÜCADELESİ: AŞILAR

11 Mart 2020 tarihinde (1) Dünya Sağlık Örgütü tarafından ‘pandemi’ şeklinde sınıflandırılan COVID-19 salgını, hayatımızın neredeyse her alanında birçok sıkıntıya yol açmış, hayatımızda değişikliklerin yapılmasını zorunlu kılmıştır. Birçok yerde virüsün yayılımını kontrol edebilmek için insanlar arasındaki temas azaltılarak önlemler alınmıştır. Hastane kapasiteleri zorlanmış (2) ve sağlık çalışanları çok zor şartlarda çalışmak durumunda kalmıştır. Salgının gidişatını yavaşlatacak, daha huzurlu bir zamana ulaşabilmemizi sağlayacak en önemli araçlardan birinin de bu virüse karşı geliştirilen aşıların olacağı düşünülmektedir. 28 Ağustos 2020 tarihi itibariyle 33 tane aşı klinik değerlendirme sürecinde bulunmaktadır (3) ve bu aşıların yaygın kullanımına yönelik araştırmalar yürütülmektedir. Bu aşının veya aşıların bulunmasına ve uygulamanın sağlanmasına duyulan ihtiyaç; Amerika’da olduğu gibi hızlandırılmış araştırma-geliştirme programlarını (4) ve bu çalışmalara ayrılan büyük bir bütçeye duyulan ihtiyacı (5) da beraberinde getirmiştir. Peki, üzerinde çalışılan aşıların teknolojisi neye dayanmaktadır? ‘mRNA’ aşısı dediğimiz şey nedir? ‘Aşı yarışı’nda en önde olan adaylar hangileri? Bu yazıda bu sorulara cevap bulmaya çalışacağız. 

AŞI GELİŞTİRME SÜRECİ

İlk olarak şu anda SARS-CoV-2’ye karşı geliştirilmekte olan aşı adaylarını ve aşıların kullanıma alınmadan önce test edilmeleri gereken aşamaları gözden geçirelim. Öncelikle bu konuda şunu göz önünde bulundurmalıyız: Aşı geliştirme süreci çok karmaşık ve bir sürü değişkenin değerlendirilmesini içeren bir araştırmadır (6). Bir aşı adayının gerekli bütün testlerden geçmesi, aşının güvenli ve faydalı olduğunun ispatlanması normal şartlarda ortalama 10-15 yıl sürmektedir (7). Ancak COVID-19 için üretilecek güvenli ve etkili bir aşının pandeminin kontrol altına alınmasındaki en önemli faktörlerden biri olacağı düşünüldüğü için (8) bu konudaki çalışmalar da hız kazanmıştır. 

İlaç araştırmalarında genelde takip edilen süreç ise 5 aşamada özetlenebilir:

  • Faz 0: Preklinik çalışmaları (9) içerir.  Araştırmalar hedefledikleri antijeni ve uygun teknolojiyi seçerler, bunun üzerinden in vitro ve in vivo deneyler yürütülür (7).
  • Faz 1: Bu sürecin asıl amacı aşının güvenilirliğinin test etmektir (9). 20-80 insanda (7) aşı test edilir. Faz 1’de aynı zamanda aşının yarattığı bağışıklık cevabının türü ve boyutu da gözlemlenir.
  • Faz 2: Bu aşamada optimum doz ve doz aralıkları hesaplanır (9). Faz 1’den farklı olarak bu aşamada birkaç yüz gönüllüye ihtiyaç vardır (7).
  • Faz 3: Faz 1 ve Faz 2’de başarılı olduğu kanıtlanan aşılar bu aşamaya geçer ve daha büyük bir popülasyonda denenir. Plasebo kontrollü araştırmalarla güvenilirliği ve etkinliği detaylıca incelenir (9).
  • Faz 4: İlk 3 aşamayı geçen ilaçlar ruhsat alıp satışa sunulabilir. İlaç pazara sunulduktan sonra yapılan her araştırma Faz 4’e girmektedir (9) ve bu süreçte aşının güvenilirliği devamlı olarak test edilmelidir (7). Bu dönemde yapılan araştırmalar, ilacın sonradan fark edilen yan etkilerini ve etkisinin uzun süreli olup olmadığını da test edebilir.
COVID-19 MÜCADELESİ: AŞILAR
Şekil 1. Bir ilaç/aşı geliştirme süreci. https://www.ifpma.org/wp-content/uploads/2019/07/IFPMA-ComplexJourney-2019_Stage-5_Web_High-Res.pdf 

SARS-CoV-2’YE KARŞI GELİŞTİRİLMEKTE OLAN AŞI ADAYLARI NELER?

Şu anda potansiyeli yüksek olduğu düşünülen aşı türlerinden biri Moderna ve Amerika Alerji ve Bulaşıcı Hastalık Enstitüsü (NIAID) işbirliğinde geliştirilmekte olan mRNA-1273 aşısıdır. mRNA-1273 aşısı için araştırmalar, Faz 3 aşamasına Temmuz ayı itibariyle geçmiştir (10). mRNA’dan üretilen aşılar, aslında şimdiye kadar çok sık kullanılmamış, hala gelişmekte olan bir aşı türüdür (11). Ancak Moderna şirketi, mühendislik ve tıp alanlarındaki birikimlerini birleştirerek COVID-19’a karşı bağışıklık yaratmayı amaçlamaktadır. Aşının temeli, SARS-CoV-2’nin yüzey proteinine dayanmaktadır. İnsan vücuduna verilen mRNA molekülü, hücrelerde bu dizinin kodladığı proteinin üretilip bağışıklık sisteminin bu proteini tanımaya başlamasını sağlayacaktır (12). Böylece aşılanan bir insanın, COVID-19 bulaştırabilen biriyle temas kurduğunda bile hasta olmayacağı düşünülmektedir çünkü vücut zaten bu antijeni tanımaktadır. Moderna, aşılarını 2 doz halinde uygulamayı planlamaktadır (13). New England Journal of Medicine’de yayınlanan bulgularına (14) göre de şimdiye kadarki testlerde bireylerde bağışıklık cevabı oluşturmayı sağlıklı bir şekilde başarmıştır. Ancak, aşı geliştirme süreci COVID-19 pandemisinin ciddiyetinden dolayı hızlandırılması ve aşı tüm denemeleri geçse bile uzun vadeli etkilerinin uygulanmadan önce tam olarak bilinemeyecek olması, hala tartışma ve endişe yaratan bir durumdur (15). Bu sıkıntı, şu anda üzerine çalışılan ve COVID-19’a karşı kullanımı planlanan diğer ilaçlar için geçerlidir. 

Şekil 2. https://covid19.tabipacademy.com/2020/04/14/public-statement-for-collaboration-on-covid-19-vaccine-development/ 

Tabii ki Moderna ve mRNA-1273, bilim insanlarına ve aslında hepimize ümit veren tek aşı adayı değildir. Oxford Üniversitesi ve İngiltere-İsveç temelli AstraZeneca şirketi, Pfizer ve Biontech şirketleri, Johnson & Johnson ve başka ülkelerden başka kurumlar da çalışmalarını gece gündüz yürütmektedir. Ancak bunların büyük bir kısmı mRNA’dan başka yapılardan yararlanarak aşı üretmeyi amaçlamaktadır. Örneğin Sarah Gilbert liderliğinde Oxford Üniversitesinde yürütülmekte olan ve AZD1222 adlı aşıyı üretmeye yönelik çalışmalar (16) ChAdOx1 adlı ve şempanzelerde enfeksiyona neden olan bir virüsten türetilip zayıflatılmış bir adenovirüs yapısıyla SARS-CoV-2’nin yüzeyinde bulunan Spike (S) proteinini sentezletmeyi amaçlamaktadır (17). SARS-CoV-2, üzerindeki Spike proteinini vücuttaki ACE2 reseptörlerine bağlanmak için kullanmaktadır. Dolayısıyla, farklı bir mekanizma ile amacına ulaşsa bile AZD1222 aşısı da Moderna’nın üzerine çalıştığı mRNA-1273 aşısı ile aynı prensiple, vücudun asıl virüsle karşılaşmasından önce yüzey proteinine tanışıklık kazanmasını sağlayarak, bağışıklık yaratmayı hedeflemektedir. 31 Ağustos tarihi itibariyle bu aşının da Faz 3 denemelerinin Amerika’da başlatıldığı duyurulmuştur (18). 20 Temmuz 2020’de paylaşılan bulgulara göre de aşının uygulanmasından bir ay sonra katılımcıların %95’inde 4 katlık bir antikor artışı olduğu gözlemlenmiştir (17, 19). Bu aşıya ek olarak, birçok bilim insanının ümit ve heyecanla takip ettiği bir diğer araştırma da Alman BioNTech şirketi ile Pfizer işbirliğinde geliştirilmekte ve yürütülmekte olan BNT162 aşı programıdır (20). Program içerisinde, her biri bir mRNA çeşidi ve hedef antijenin farklı bir karışımı olan en az 4 aşı test edilmektedir (21). Bu aday aşılardan Temmuz ayı sonunda Faz 2/3 aşamasına geçileni, yine Spike proteinini kodlayan (22) ve mod-RNA denilen bir nükleik asit çeşidi (21) ile bağışıklık kazandırmayı hedeflemektedir.

BİZİ NELER BEKLİYOR?

Pandeminin getirdiği korku ve sıkıntılar tabii ki bir aşının bulunmasıyla tamamen sona ermeyecektir. Bu aşının doğru bir şekilde ve zamanı iyi kullanarak dağıtımının yapılması, daha sonra bunun etkilerinin izlenmesi gerekmektedir. Bazı uzmanlar tarafından aşının ilk dağıtımının sağlık çalışanlarına ve riskli gruplara yapılması önerilmektedir (23). Ancak bu ‘yarışta’ birçok ülkenin ve kurumun yer alması da ülkeler arasındaki aşı üretimi-dağıtımı ilişkisini tartışma konusu haline getirmiştir. Çoğu ülke, ‘kendine ait’ olarak değerlendirdiği ve üretimine başladığı aşıları öncelikle kendi vatandaşlarına dağıtmayı amaçlamaktadır. Bu durum, ‘aşı milliyetçiliği’ (vaccine nationalism) gibi kavramların konuşulmasına yol açmıştır (24). COVID-19; sınır, ırk, din, dil tanımadan her ülke ve insan için büyük bir tehdit olduğundan ve gelişmekte olan ülkelerin de aşıya erişiminin olmasını sağlanmak istendiğinden, Dünya Sağlık Örgütü bünyesinde COVAX (Covid-19 Vaccine Global Access) (25) koalisyonu kurulmuştur. Bu şekilde herkesin aşıya ulaşabilmesi, ülkelerin birbirlerine aşıya erişimi artırabilmek için destek olması, pandemiyi atlatmanın maddi imkanlara bağlı olmaması amaçlanmaktadır. Ancak bu amaçlara rağmen Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya gibi bazı ülkeler katılmamayı tercih etmiştir (26, 27). SARS-CoV-2’ye karşı test edilmekte olan aşı adaylarıyla ve araştırma süreciyle ilgili olan bir diğer tartışma konusu da bu hızlandırılmış süreçlerle aşının güvenilirliğinden emin olup olunamamasıdır. Halihazırda büyük bir halk sağlığı tehditi oluşturan aşı karşıtlığı, bu hızlandırılmış aşı araştırmalarıyla güç kazanabilir ve uygulanacak olan aşının, güvenli olsa bile, reddeden bireyler yüzünden etkisi azalabilir (28). Araştırmacılar ve sağlık politikacıları tarafından bu tereddütün temelsiz bırakılması, denetlenmesi ve aşılması için adım atılması gerekmektedir. 

Şekil 3. https://www.pmlive.com/pharma_news/gavi_says_76_wealthy_countries_have_committed_to_covax_vaccine_facility_1348328

COVID-19 pandemisinin kontrol alınmasında en önemli rol oynayacak gelişmenin virüse karşı bir aşı geliştirilmesi ve üretilmesi olduğu tahmin edilmektedir. Üzerine çalışılan aşıların geçtiği aşamalar da bir an önce kullanıma geçirilmek için hızlandırılmıştır. Ancak bu pandemi hayatımızın neredeyse her alanında belli sıkıntılara ve değişikliklere yol açtığından bilimsel mucizeler bile muhtemelen ‘normal’e dönmemizi hemen sağlayamayacaktır. Aşının üretiminin ve hakkaniyetli bir şekilde dağıtımının da planlanması ve belli stratejilerin düşünülmesi gerekmektedir.

KAYNAKÇA

  1. Dünya Sağlık Örgütü. (2020). https://www.euro.who.int/en/health-topics/health-emergencies/coronavirus-covid-19. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2020.
  2. Jessica Glenza, The Guardian. (2020). Over 40 Florida hospitals max out ICU capacity as Covid-19 cases surge across US. https://www.theguardian.com/us-news/2020/jul/10/florida-coronavirus-cases-icu-beds-arizona-texas. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  3. Dünya Sağlık Örgütü. (2020). Draft landscape of COVID-19 candidate vaccines. https://www.who.int/publications/m/item/draft-landscape-of-covid-19-candidate-vaccines. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  4. U.S. Department of Health and Human Services. (2020). Fact Sheet: Explaining Operation Warp Speed. https://www.hhs.gov/about/news/2020/06/16/fact-sheet-explaining-operation-warp-speed.html. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  5. The Indian Express. (2020). Experts say global push to develop COVID-19 vaccine requires big budget. https://indianexpress.com/article/world/experts-say-global-push-to-develop-covid-19-vaccine-require-big-budget-6478487/. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  6. History of Vaccines, The College of Physicians of Philadelphia. https://www.historyofvaccines.org/content/articles/vaccine-development-testing-and-regulation. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  7. International Federation of Pharmaceutical Manufacturers & Associations. (2019). The Complex Journey of a Vaccine. https://www.ifpma.org/wp-content/uploads/2019/07/IFPMA-ComplexJourney-2019_FINAL.pdf. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  8. Dünya Sağlık Örgütü. (2020). Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/global-research-on-novel-coronavirus-2019-ncov/accelerating-a-safe-and-effective-covid-19-vaccine. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  9. Üresin, Y. ve Terlemez, B. (2014). Faz 0, 1, 2, 3, 4 İlaç Araştırmaları ve Belirteçler. İstanbul Tıp Fakültesi. http://cdn.istanbul.edu.tr/statics/istanbultip.istanbul.edu.tr/wp-content/uploads/2015/02/2.Faz0IIIIII-ilac%CC%A7-aras%CC%A7t%C4%B1rmalar%C4%B1-ve-biyobelirtec%CC%A7ler.pdf. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2020.
  10. National Institutes of Health. (2020). Phase 3 clinical trial of investigational vaccine for COVID-19 begins. https://www.nih.gov/news-events/news-releases/phase-3-clinical-trial-investigational-vaccine-covid-19-begins. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  11. Pardi, N., Hogan, M. J., Porter, F. W., & Weissman, D. (2018). mRNA vaccines – a new era in vaccinology. Nature reviews. Drug discovery, 17(4), 261–279. https://doi.org/10.1038/nrd.2017.243 
  12. European Pharmaceutical Review. (2020). Experimental COVID-19 vaccine mRNA-1273 is safe and elicits response. https://www.europeanpharmaceuticalreview.com/news/123650/experimental-covid-19-vaccine-mrna-1273-is-safe-and-elicits-response/. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  13. U.S. National Library of Medicine, Clinical Trials. (2020). Safety and Immunogenicity Study of 2019-nCoV Vaccine (mRNA-1273) for Prophylaxis of SARS-CoV-2 Infection (COVID-19). https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04283461. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  14. Jackson, L. et al. (2020). An mRNA Vaccine against SARS-CoV-2 — Preliminary Report. NEJM. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2022483.  
  15. Zhang, S., The Atlantic. (2020). A Vaccine Reality Check. https://www.theatlantic.com/health/archive/2020/07/covid-19-vaccine-reality-check/614566/. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  16. The Independent. (2020). ‘You just get on with it’: The Oxford professor carrying the world’s hopes of a coronavirus vaccine. https://www.independent.co.uk/news/health/coronavirus-vaccine-oxford-latest-results-covid-19-sarah-gilbert-interview-trial-a9695161.html. Erişim tarihi 1 Eylül 2020.. 
  17. AZD1222 SARS-CoV-2 Vaccine. (2020). https://www.precisionvaccinations.com/vaccines/azd1222-sars-cov-2-vaccine. Erişim tarihi 1 Eylül 2020.  
  18. National Institutes of Health. (2020). https://www.nih.gov/news-events/news-releases/phase-3-clinical-testing-us-astrazeneca-covid-19-vaccine-candidate-begins. Erişim tarihi: 1 Eylül 2020.
  19. Folegatti et al. (2020). Safety and immunogenicity of the ChAdOx1 nCoV-19 vaccine against SARS-CoV-2: a preliminary report of a phase 1/2, single-blind, randomised controlled trial. Lancet; 396(10249): 467-478. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31604-4.  
  20. Pfizer. (2020). Pfizer and Biontech Choose Lead mRNA Vaccine Candidate Against Covid-19 and Commence Pivotal Phase 2/3 Global Study. https://www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-biontech-choose-lead-mrna-vaccine-candidate-0. Erişim tarihi: 6 Eylül 2020. 
  21. Precision Vaccinations. (2020). BNT162 SARS-CoV-2 Vaccine. https://www.precisionvaccinations.com/vaccines/bnt162-sars-cov-2-vaccine. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  22. Meštrović, T. (2020). Pfizer/BioNTech COVID-19 vaccine candidate BNT162b2 profiled for large scale clinical trials. https://www.news-medical.net/news/20200823/PfizerBioNTech-COVID-19-vaccine-candidate-BNT162b2-profiled-for-large-scale-clinical-trials.aspx. Erişim tarihi: 6 Eylül 2020.
  23. Daley, J., Scientific American. (2020). How to Decide Who Should Get a COVID-19 Vaccine First. https://www.scientificamerican.com/article/how-to-decide-who-should-get-a-covid-19-vaccine-first/. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  24. Weintraub, R., Bitton, A., Rosenberg, M.; Harvard Business Review. The Danger of Vaccine Nationalism. https://hbr.org/2020/05/the-danger-of-vaccine-nationalism. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  25. Dünya Sağlık Örgütü. (2020). 172 countries and multiple candidate vaccines engaged in COVID-19 vaccine Global Access Facility. https://www.who.int/news-room/detail/24-08-2020-172-countries-and-multiple-candidate-vaccines-engaged-in-covid-19-vaccine-global-access-facility. Erişim tarihi: 4 Eylül 2020.
  26. Rauhala, E., Abutaleb, Y.; The Washington Post. U.S. says it won’t join WHO-linked effort to develop, distribute coronavirus vaccine. https://www.washingtonpost.com/world/coronavirus-vaccine-trump/2020/09/01/b44b42be-e965-11ea-bf44-0d31c85838a5_story.html. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020. 
  27. Taylor, A. (2020). Why coronavirus vaccine nationalism is winning. https://www.washingtonpost.com/world/2020/09/03/why-coronavirus-vaccine-nationalism-is-winning/. Erişim tarihi: 6 Eylül 2020.
  28. Bliss, K. ve Morrison, J.; CSIS. (2020). The Risks of Misinformation and Vaccine Hesitancy within the Covid-19 Crisis. https://www.csis.org/analysis/risks-misinformation-and-vaccine-hesitancy-within-covid-19-crisis. Erişim tarihi: 5 Eylül 2020.  

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak.

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.