Beyaz Önlüğümüzde Evrensel Bir Sembol: ASKLEPİOS
Tıp fakültesine başladıktan sonra tıbbın sembolü haline gelmiş Caduseus (Kadüse) sembolünün ne anlama geldiğini, neden tıbbın sembolü olarak kullanılmaya başladığını çok kez araştırdım. Farklı kaynaklarda farklı bilgilerin olması nedeniyle de ne bilgimin olmadığı kadar kafamda boşluk yarattı ne de soran birine anlatabileceğim kadar hafızamda kaldı. Ben de “Hadi bir kere daha!” deyip; araştırıp, topladığım bilgileri sizinle paylaşmak istedim.
Tıbbın sembolü şeklinde kullanılan simgelerin birçoğu birbirine benzemekle birlikte aralarında özellikle dikkat çeken bir nüansın olduğunu siz de farketmişsinizdir. Birinde asaya dolanmış tek yılan varken diğerinde asaya dolanmış iki yılan ve bir çift de kanat vardır. Bu iki sembolün hikâyelerinin birbirinden farklı olduğu gibi isimleri de birbirinden farklıdır. Bizim, özellikle tıp fakültesi amblemlerinde de sıklıkla gördüğümüz asaya sarılmış iki yılan ve bir çift kanatın olduğu, Yunan Mitolojisinde Hermes’e ait olan Caduseus iken, asaya sarılmış tek yılan Yunan Mitolojisinde hekim-tanrı olarak geçen Asklepios’a aittir.
Mitolojideki anlamlarından bahsetmeden önce, bu sembollerin kendi tarihimizde ve dünyada nerelerde kullanıldığından kısaca bahsetmek istiyorum. Asklepios’a ait olan tek yılanlı sembolü kendi tarihimizde 1936’da II. Mahmut’un fermanında da görüyoruz. Fermanda, hekimlerin ve tıp fakültesi öğrencilerinin yakalarına yılanlı asa takmaları emredilmektedir. Cumhuriyet döneminde ise Türk Tıp Tarihi’nin kurucusu sayılan Prof. Dr. Süheyl Ünver, Çankırı Darüşşifasında bir taş üzerinde bir yılan sembolü görür ve bu sembolün hekimliğin sembolü olması önerisinde bulunur. Bu önerisi 1937’de kabul edilir ve böylece dünyada, iki yılanlı tıp sembolünü ilk kez Türk hekimleri kullanmış olur.
Günümüzde Türk Tabipler Birliği gibi ulusal sağlık cemiyetlerinde daha çok iki yılanlı sembol olan Caduseus’yi görsek de, dünyada uluslararası sağlık cemiyetlerinin birçoğu tek yılanlı sembolü kullanmaktalar. Öyle ki, 1990 yılında ABD’de yapılan bir araştırmada meslek birliklerinin %62’sinin Asklepios’u, %37’sinin Caduseus’yi; ticari kuruluşların ise %76’sının Caduseus’yi kullandığı görülmüş.
Peki, Yunan Mitolojisinden geldiğini bildiğimiz bu iki sembolün mitolojideki hikâyeleri nasıl, bir de kısaca buna bakalım:
Ağabeyi Apollon; habercilerin, tüccarların ve hırsızların tanrısı Hermes’e zenginlik ve servetin sihirli asasını verir. Asanın, uyuşmazlık içinde olan iki elementi uzlaştırma gücü vardır. Hermes, asasının gücünü denemek ister ve birbirlerine tıslamakta olan iki yılanın arasına asasını tutar. O an, yılanlar kavgalarını unutup asanın etrafına dolanır ve öyle kalırlar. Caduseus’deki kanatlar da Hermes’in ayaklarındaki kanatlardır ve Hermes’in hızının belirtisidir. Caduseus’yle ilgili yapılan bir yorumda da asanın kanatları hava, asaya sarılı yılanlardan biri su, diğeri ateş; asanın kendisi ise toprak elementi ile eşleştirilir.
Apollon’un oğlu Asklepios ise tıbbın ve sağlığın tanrısıdır ve her zaman yılanlı asası, gümüş tası, horozu ve köpeğiyle dolaştığı söylenir. Asklepios yanında her zaman asasıyla yolculuk eder ve yorulduğunda asadan güç alır. Asklepios’un asasına dolanmış yılan ise Asklepios’un hekimlik kültürüne göre hekimlerin dilsiz bir yılan gibi hastalarının sırlarını kimseye söylemeyeceklerini simgelemektedir.
İsterseniz bir de her iki sembolde de geçen simgelerin farklı kültürlerde nasıl yorumlandıklarına daha ayrıntılı bakalım:
Asa:
Asanın hekime eşlik ettiği ve hekim yorgun düştüğünde hekime destek olduğu söylenir. Aynı zamanda tababetin, hekimliğin kısa sürede öğrenilemeyecek kadar uzun olması nedeniyle hekimin ihtiyarlayınca da asanın hekime bir dayanak olması, asasından da güç alan hekimin öğrenmekten de asla vazgeçmeyeceğini gösterir.
Yılan:
Yılan birçok farklı kültürde geçen ve farklı farklı anlamlar verilmiş bir hayvandır. Eski Türklerde sağlık ve mutluluğu, hürmetkârlığı, sabrı temsil eden yılan; tek tanrılı dinlerde insanları günaha yönlendiren, dilinin çatallı olması nedeniyle de dedikoduyu temsil eden bir sembol olmuştur.
Yılan, Asklepios’a göre önlem almayı ve ileri görüşlülüğü temsil etmiştir. Aynı zamanda yılan Asklepios’a da sadık bir hayvandır. Asklepios’a göre hekimler yılan gibi dilsiz olmalı, kimsenin sırrını bir başkasına söylememeli, sabır ve sükûnet içinde çalışmalıdır. Yılanın simgelediği bu anlamlardan, hekimlerin hastanın sırlarını saklaması konusunun Hipokrat’ın yemininden önce Antik Yunan’da da öğütlendiği görülmektedir.
Hastalıklar birçok kültür ve inanışta kötülük ve ceza olarak düşünülmüştür. Yunan Mitolojisinde kötülükler, Hades’in yönettiği yeraltından gelmektedir. Yılanın yeraltında yaşamasından dolayı yılan da kötülük ve hastalıkla eşleştirilmiştir.
Toprağın altında yaşamasıyla toprağı da sembolize etmiştir yılan. Toprak insanları besler, iyileştirir ve bitkilerin olduğu gibi insanların da yaşamasına olanak tanır.
Gılgamış Destanı’nda Gılgamış’ın gençliği geri getiren otu ararken bir yılanın yediği bir otun ardından derisini değiştirdiğini görmüştür. Bu nedenle Mezopotamyalılar yılanın deri değiştirerek yeni bir hayata başladığına inanmışlardır.
Kanatlar:
Kanatlar Şaman kültüründe puhu kuşunu simgelemektedir. Şamanlar, çocuklarını hastalıkları yaptıklarına inandıkları kötü ruhlardan koruması için puhu kuşu beslerlermiş. Orta Asya mitolojilerinde de kanatların benzer şekilde anlamlandırıldığı görülmüştür.
Gümüş tas:
Gümüş tas, Asklepios’un ilaçlarını hazırladığı tastır ve ilaçlarının içine zehir karıştığında tas kararır. Hekimin “Önce zarar verme.” İlkesinde hekime yardımcı olur sanki. Günümüzde ise daha çok eczacılık fakültelerinin, eczacılık birliklerinin kullandığı bir sembol haline gelmiştir.
Horoz:
Horoz, güneşin doğuşunu simgeler ve yeni bir günün habercisi olmuştur.
Köpek:
Köpek, Apollon’un da kutsal hayvanıdır. Yılan gibi olağanüstü şifalarda rol aldığı söylenir.
Tıp fakültesinde bize anlatılmayan, bazense anlatılsa da onca tıbbi bilgi arasında gözümüzden kaçan, göremediğimiz bilgiler, hikâyeler oluyor. Tıbbın sembolü olarak kabul ettiğimiz Caduseus de, ya da logolarda daha çok kullandığımız haliyle Asklepios, bunlardan biriydi. Ben de bu yazımda, hikâyesini ve anlamını benim de birçok kez unuttuğum bu iki sembolü sizinle birlikte bir kez daha incelemiş oldum.
Kaynakça:
- Tıp Sembolü Kadüse (AHMET GİRGİN/ FELSEFE TAŞI DÜŞÜNCE PLATFORMU 8 ARALIK 2014)
- Hancı İ H. Yılan Hikayesi. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi. 2005: cilt 14: sayı 8: 6-9
- Prakash M, Jonny J C. Things You Don’t Learn in Medical School: Caduceus. “https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4439707/”Bioallied HYPERLINK . 2015 Apr; 7(Suppl 1): S49–S50.
- Tıpta ve Eczacılıkta Kullanılan Asaya Sarılı Yılan Logosunun Ne Anlama Geldiğini Biliyor musunuz?
- https://onedio.com/haber/tipta-ve-eczacilikta-kullanilan-asaya-sarili-yilan-logosunun-ne-anlama-geldigini-biliyor-musunuz-855030
- Kadüse
https://eksisozluk.com/kaduse–5054464
Görseller için kaynakça:
