İstem Dışı Bellek: Demans Tedavisinde Yeni Bir Yaklaşım

Bu yazıda hep birlikte Danimarka’nın Aarhus kentinde yer alan, Alzheimer hastalarına özel tasarlanmış ‘House of Memories’ e doğru bir yolculuğa çıkacak, bu yolculuk esnasında House of Memories’in ortaya çıkış hikayesinin arkasında yatan İstem Dışı Bellek (Involuntary Memory) kavramını yakından tanımaya çalışacağız.

House of Memories, Aarhus’taki The Old Town Museum’un bir parçası olarak sadece Alzheimer hastalarına hizmet vermekte. Burası, 1950’li yıllarda orta sınıf bir ailenin evinde olabilecek eşyalarla döşenmiş; bu dönemi çağrıştıran kokularla, müziklerle hatta müze çalışanlarının katkılarıyla ortaya çıkan bazı mizansenlerle zenginleştirilmiş bir ev. 1950’li yıllara ait ortamın canlandırılmak için uygun bulunmasının sebebi ise Alzheimer hastalarının genellikle 20’li yaşlarına dair anıları daha iyi koruduklarının bilimsel araştırmalarla ortaya çıkarılması. Müzenin tasarımı için Alzheimer hastalarının ağırlıklı olarak içinde olduğu yaş grubu göz önünde bulundurulup bu dönem seçilmiş. Müzeyi ziyaret eden hastaların, gençlik dönemlerini anımsatacak uyaranlar sayesinde İstem Dışı Bellek aracılığı ile anılarını daha kolay hatırlayabilmelerini sağlamak amaçlanmış. Peki İstem Dışı Bellek nedir, neden Alzheimer’ın tedavisinde bizlere yardımcı olabileceği düşünülmüştür?

İstem Dışı Bellek: Demans Tedavisinde Yeni Bir Yaklaşım
KAYNAK: commons.wikimedia.org

İstem Dışı Bellek Nedir?

Hepimizin bazen kokladığımız eski bir parfüm, bazen de karşılaştığımız bir çocukluk oyuncağımız sayesinde aniden geçmişteki spesifik bir anımıza sürüklendiğimiz olmuştur. Hafızanın bir alt tipi olan bu kavram; günlük hayatta rastladığımız bu uyaranların, biz herhangi bir bilinçli geri çağırma davranışında bulunmadan hafızamızın tozlu raflarından karşımıza bazı anılarımızı çıkarması durumunu tanımlamak için kullanılır. İstemli Bellek üzerine birçok çalışma yapılmış olsa da İstem Dışı Bellek biraz daha az çalışılmış bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapısı itibariyle, İstem Dışı Bellek’in ne zaman aktive olacağını öngörmek güçtür. Bunun yanında, kişiye özel uyaranlarla ortaya çıkan bir kavram olduğu gerçeği göz önünde bulundurulduğunda; İstem Dışı Bellek, üzerine çalışmanın zorlu olduğu bir alandır. Bu zorluğa rağmen araştırmalarda kullanılmak üzere bazı teknikler geliştirilmiştir. Örneğin, deneye katılan bireylerin araştırmaya yönelik bir günlük tutması ya da anket sorularına cevap vermesi gibi yöntemler araştırmacılar tarafından tercih edilebilmektedir. Bu çalışmalar sonucunda bugüne kadar İstem Dışı Bellek ile ilgili öğrendiklerimizi toparlayacak olursak:

  • Bu anılar zihnimizde dilsel uyaranlar sayesinde belirebileceği gibi ses, koku, görüntü benzeri duyusal uyarılar da birer tetikleyici olabilirler. Zihnimizden geçirdiğimiz bağımsız bir düşünce ya da içinde bulunduğumuz ortam / bu ortamda karşılaştığımız bir nesne de bizi hafızamızda geçmişe doğru ani bir yolculuğa çıkarabilir.
  • İstem Dışı otobiyografik hafızamız genellikle su içmek, yürümek gibi otomatikleşmiş ve yüksek odaklanma düzeyi gerektirmeyen davranışlar esnasında aktifleşir.
  • Yapılan araştırmalar sonucu ‘Chaining’ adı verilen bir konsept fikir ortaya atılmıştır. Bu konsepte göre İstem Dışı Bellek’in aktifleşmesi ile anımsadığımız bir anı, kendisiyle ortak noktalara sahip başka anılarımızı da beraberinde getirebilmektedir.
  • Mace; yaptığı bir çalışmada deneye katılanların istem dışı anılarını 2 hafta süreyle bir günlüğe kaydetmelerini istemiş, bu süreçte deneklerin her birine birkaç günde bir hayatının spesifik bir zaman dilimi ile ilgili sorular yöneltmiştir. 2 hafta sonunda deneklere ait günlükleri incelediğinde sorgulanan zaman dilimleri ile istem dışı anıların birbirleriyle ilişkili olduğunu ortaya koyarak istem dışı bellek için koşullandırmanın mümkün olduğu fikrini ortaya atmıştır.
  • Son yıllarda bazı araştırmacılar istemli ve istem dışı belleklerin yapılarındaki farklılıkların beyinde uyarılan bölgeleri ne şekilde etkilediğini de merak etmeye başlamışlardır. Yapılan son çalışmalar göstermiştir ki bu iki hafıza temel olarak aynı yolakları paylaşsalar da dorsal frontal ve occipitotemporal bölgeler istemli hafıza faaliyetleri esnasında daha fazla görev almaktadırlar. Bu alanda yapılan çalışmalar henüz emekleme döneminde olsa da gelecekte bu farklılıklar daha sık dile getirilebilir.
KAYNAK: pixabay.com

İstem Dışı Bellek kavramını irdeledikten sonra bu kavram ile demans arasında ne gibi bir ilişki var gelin bir de buraya bakalım.

Klinik çalışmalara göre, demans hastalarında İstem Dışı Bellek faaliyeti ile hastalığın son evrelerine kadar başlıca 20-30 yaş arası döneme ait anılar olmak üzere bazı anılar hatırlanabilmektedir. Her ne kadar diğer kognitif faaliyetler gibi İstem Dışı Bellek işlevinin de yaşla birlikte azaldığı ortaya konulsa da yaşlı demans hastalarında istem dışı belleğin istemli belleğe göre daha fonksiyonel olduğu görülmektedir.  Yazının başında bahsedilen House of Memories de işte bu bilginin ışığında, istem dışı belleği stimüle edecek şekilde dizayn edilmiştir. Müzenin yöneticileri bir röportajda; eve baston ile giren hastaların baston kullanmadan çıktıklarına, yıllardır konuşmayan kişilerin içeride konuştuklarına defalarca şahit olduklarını, bu dramatik sonuçların kulaktan kulağa yayılması sayesinde birçok farklı ülkede buna benzer projelerin yürürlüğe sokulması için çalışmalar başlatıldığını bildirmişler. Bu ev her ne kadar kişiselleştirilmiş öğeler barındırmasa da İstem Dışı Belleğin aktive edilmesi ile başta Alzheimer olmak üzere farklı varyasyonlardaki demans hastalarının klinik progresyonlarının iyiye gidebileceği konusunda tıp dünyasına bir örnek teşkil etmektedir. Günümüzde müzik ve koku kullanımı ile Alzheimer hastalarının tedavisine destek olma çalışmaları yapıldığı gibi House of Memories modelinden yola çıkarak müze dışında da hastaların rehabilitasyon sürecine daha kişiselleştirilmiş bir yaklaşımla İstem Dışı Belleğin stimülasyonunu entegre etmeye yönelik çalışmalar da yapılmaktadır.

İstem dışı belleği, hala hakkında oldukça az bilgiye sahip olduğumuz bir kapalı kutu olarak nitelendirebiliriz. Belki de gelecekte bu alanda yapılacak çalışmalar hafızanın gizemlerini aydınlatma yolunda bize bir ışık olacak, demansın tedavisinde yeni bir yol açacaktır.

KAYNAKÇA

Overgaard, S. (2016, September 13). Denmark’s ‘House Of Memories’ Re-Creates 1950s For Alzheimer’s Patients. Retrieved December 10, 2020, from https://www.npr.org/sections/parallels/2016/09/13/493744351/denmarks-house-of-memories-recreates-1950s-for-alzheimers-patients

 Involuntary memory. (2020, October 23). Retrieved December 10, 2020, from https://en.wikipedia.org/wiki/Involuntary_memory

Involuntary autobiographical memories. (n.d.). Retrieved December 10, 2020, from https://thepsychologist.bps.org.uk/volume-26/edition-3/involuntary-autobiographical-memories

Hyman, I., Phd. (2016). For Those With Alzheimer’s, a Place to Remember. Retrieved 2020, from https://www.psychologytoday.com/us/blog/mental-mishaps/201608/those-alzheimer-s-place-remember

Leggieri, M., Thaut, M. H., Fornazzari, L., Schweizer, T. A., Barfett, J., Munoz, D. G., & Fischer, C. E. (2019). Music Intervention Approaches for Alzheimer’s Disease: A Review of the Literature. Frontiers in Neuroscience, 13. doi:10.3389/fnins.2019.00132

Haj, M. E., Gandolphe, M. C., Gallouj, K., Kapogiannis, D., & Antoine, P. (2017). From Nose to Memory: The Involuntary Nature of Odor-evoked Autobiographical Memories in Alzheimer’s Disease. Chemical Senses, 43(1), 27-34. doi:10.1093/chemse/bjx064

Hall SA, Rubin DC, Miles A, Davis SW, Wing EA, Cabeza R, Berntsen D. The neural basis of involuntary episodic memories. J Cogn Neurosci. 2014 Oct;26(10):2385-99. doi: 10.1162/jocn_a_00633. Epub 2014 Apr 4. PMID: 24702453; PMCID: PMC4149828.

Mole C. (2017). Are there Special Mechanisms of Involuntary Memory?. Review of philosophy and psychology8(3), 557–571. https://doi.org/10.1007/s13164-016-0326-z

Hall NM, Gjedde A, Kupers R. Neural mechanisms of voluntary and involuntary recall: a PET study. Behav Brain Res. 2008 Jan 25;186(2):261-72. doi: 10.1016/j.bbr.2007.08.026. Epub 2007 Aug 26. PMID: 17913256.

Schlagman, Simone & Kvavilashvili, Lia & Schulz, Joerg. (2008). Involuntary Memory. (p.87,112) p10.1002/9780470774069.ch5.

Ecem Karabörk

Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi

2 thoughts on “İstem Dışı Bellek: Demans Tedavisinde Yeni Bir Yaklaşım

  • 12 Aralık 2020 tarihinde, saat 18:54
    Permalink

    Yazında da bahsettiğin gibi istem dışı belleğin gerçekten de birçok hastalığın tedavisinde üzerinde durulması gerektiğini anlatan keyifli bir yazı olmuş.

    Yanıtla
    • 13 Aralık 2020 tarihinde, saat 22:41
      Permalink

      Güzel yorumun için teşekkürler, umarım herkes için faydalı olmuştur

      Yanıtla

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak.

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.